Percepcja słuchowa
– znaczenie, rozwój w wieku przedszkolnym,
ćwiczenia doskonalące.

     Słuch to jeden ze zmysłów, dzięki którym dziecko odkrywa i poznaje świat. Analizator słuchu zaczyna rozwijać się już od 12 tygodnia życia płodowego, a jego rozwój trwa aż do około 10 roku życia. Poprzez zmysł słuchu dziecko uczy się nabywania ojczystego języka ojczystego.

        Podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju spostrzeżeń słuchowych jest anatomicznie nie uszkodzony i funkcjonalnie  sprawny   analizator  słuchowy – odpowiedzialny  za słuch  fizyczny         (odbieranie  dźwięków z otoczenia za pomocą narządu słuchu).

       Jednak sama możliwość słyszenia (czyli sprawnie działający słuch fizyczny) nie gwarantuje, że dziecko będzie rozumiało dźwięki mowy. Umiejętność rozumienia dziecko nabywa, jeśli potrafi prawidłowo przetwarzać wrażenia słuchowe. Spostrzeganie słuchowe,  czyli percepcja słuchowa, jest jedną z podstawowych funkcji psychofizycznych, zaangażowanych w  prawidłowy rozwój mowy oraz czynność czytania i pisania.

Zatem oprócz prawidłowo działającego narządu słuchu, należy zwrócić uwagę na:

1. Słuch mowny (rozróżnianie i wyodrębnianie dźwięków mowy), w skład którego wchodzą: 

• słuch fonemowy( fonematyczny) – jest to zdolność różnicowania najmniejszych elementów mowy (fonemów), co oznacza, że dziecko może wyodrębnić z wypowiedzi drugiej osoby wyrazy, w wyrazach – sylaby, w sylabach – głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie; prawidłowo wykształcony umożliwia wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie, np. domek– Tomek, 
• słuch fonetyczny – odróżnianie różnych cech głosek, dzięki czemu dziecko potrafi odróżnić poprawną i niepoprawną wymowę danej głoski,
• słuch prozodyczny – umiejętność różnicowania elementów prozodycznych wypowiedzi: akcentu, melodii, rytmu mowy, 
• analiza i synteza głoskowa i sylabowa – umiejętność świadomego wyodrębniania z wypowiedzi głosek i sylab z zachowaniem ich kolejności oraz scalanie głosek i sylab w całość; 

2. Pamięć słuchową wypowiedzi, to pamięć wzorców słuchowych wyrazów tzn. pamięć ich długości (liczby sylab i głosek oraz ich kolejności w wyrazie). Jest to również zdolność zatrzymywania w pamięci ciągów wyrazów połączonych związkami logiczno-gramatycznymi (np. dni tygodnia, nazwy miesięcy po kolei, wiersze, piosenki itp.). która pozwala na przywoływanie wzorców słuchowych wyrazów, sylab i głosek, odpowiada ona również za zrozumienie sensu całości wypowiedzi, ponieważ wymaga to zapamiętania kilku, a czasem kilkunastu wyrazów, 
3. Semantyzację dźwięków mowy – umiejętność skojarzenia dźwięków z ich znaczeniem;
4. Kontrolę słuchową wypowiedzi .

Rozwój funkcji słuchowych

w poszczególnych okresach rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym:

3-latek:

• określa kierunek, z którego dochodzi dźwięk,
• identyfikuje dźwięki pochodzące z najbliższego otoczenia,
• łączy obrazki z prezentowanym dźwiękiem.

4-latek:

• wyklaskuje prosty rytm,
• umie odszukać i nazwać przedmioty wydające dźwięki,
• dokonuje podziału zadań na wyrazy,
• podejmuje próby dzielenia wyrazów a sylaby, wymienia wyrazy rozpoczynające się daną sylabą,

5-latek:

• powtarza prezentowane rytmy,
• odtwarza rytmy według podanego wzoru graficznego,
• tworzy schematy graficzne do prezentowanych rytmów,
• przelicza usłyszane dźwięki i odwzorowuje ich liczebność za pomocą drobnych przedmiotów:
• patyczków, klocków, kredek, itp.,
• potrafi wybrać spośród kilku przedmiotów 2 wydających taki sam dźwięk,
• dokonuje podziału zdania na wyrazy, porównuje długość zdań, przelicza liczbę wyrazów w zdaniu,
• dzieli wyrazy na sylaby, przelicza sylaby i porównuje długość wyrazów, wskazuje przedmioty
• zawierające w swojej nazwie określoną liczbę sylab,
• dokonuje syntezy sylabowej wyrazów,
• wyodrębnia głoski w wyrazach – rozpoznaje i nazywa głoski w nagłosie (na początku), wygłosie
• (na końcu) oraz w środku wyrazów o prostej budowie fonetycznej,
• potrafi wyodrębnić wyrazy różniące się jedną głoską, np. dom – tom, masa – kasa, noc – nos.

6-7-latek:

• dokonuje pełnej analizy i syntezy sylabowej i głoskowej,
• prawidłowo różnicuje głoski.

• odnajduje obrazki, których nazwy tworzą rymy

Objawy zaburzeń percepcji słuchowej występujące u dzieci w wieku przedszkolnym:

• trudności w rozumieniu trudniejszych instrukcji i poleceń słownych,
• trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań,
• ubogi zasób słów, występowanie agramatyzmów,
• występowanie trudności w tworzeniu zdań i dłuższych wypowiedzi,
• trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych,
• opóźniony rozwój mowy,
• występowanie wad wymowy,
• trudności i nieprawidłowości w różnicowaniu dźwięków mowy,
• problemy podczas dokonywania analizy sylabowej i głoskowej wyrazów,
• trudności w syntetyzowaniu sylab i głosek w wyrazie,
• specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu, pojawiające się na dalszych etapach kształcenia.

ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE PERCEPCJĘ SŁUCHOWĄ

Propozycja ćwiczeń dla dzieci młodszych (3-5 letnich)

I - Kształcenie wrażliwości słuchowej i różnicowanie dźwięków z otoczenia

1. Wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków dochodzących z najbliższego otoczenia i ich lokalizacja (szmery, szelesty, stuknięcia, odgłosy kroków, pojazdów, dźwięków powstałych przy pracy różnych maszyn, dźwięków charakterystycznych dla różnych przedmiotów).

Zamknij oczy i powiedz co słyszysz? (np. szelest papieru, brzęk kluczy, przelewanie wody itp.)

2. Różnicowanie i rozpoznawanie głosów przyrody (zwierząt, ptaków, zjawisk atmosferycznych) w naturalnym środowisku lub z odtworzenia.

3. Rozpoznawanie i różnicowanie dźwięków wydawanych przez różne instrumenty (perkusyjne i inne),

4. Rozpoznawanie rejestru dźwięków: wysoko – nisko.

5. Rozpoznawanie barwy dźwięków (instrumentów; osób po głosie np. mamy, taty, babci itp.).

II - Ćwiczenia rytmiczne

1. Ćwiczenia w rozpoznawaniu melodii piosenek po zaśpiewanym fragmencie (lub z płyty) i wyklaskaniu rytmów piosenek.

2. Słuchowa analiza podanego rytmu i ruchowe jego odtwarzanie poprzez wyklaskiwanie, wystukiwanie, wytupywanie itp.

3. Odtwarzanie przestrzenne układów rytmicznych poprzez układanie klocków, rysowanie kropek. Rodzic wystukuje rytm, dziecko układa np. klocki, z uwzględnieniem ilości uderzeń i odległości czasowych między nimi.

4. Odtwarzanie rytmiczne układów przestrzennych – na podstawie układu np. klocków, dziecko wystukuje lub wyklaskuje rytm.

5. Rozpoznawanie układów przestrzennych lub rytmicznych - zgadywanie, który spośród kilku układów na planszy został wystukany lub który z wystukanych odpowiada z układowi na planszy (lub z klocków)

III - Różnicowanie dźwięków mowy

1. Ćwiczenia rytmiczne – wypowiadanie rytmiczne treści krótkich wierszyków np. z wyklaskiwaniem.

2. Łączenie sylab w proste wyrazy.

Jakie słowo słyszysz: wo-da, O-la, ma-ma.

3. Zabawa w kończenie słów np. lo-, dziecko kończy wymawiając –dy (lody), bu (ty), sa (mochód), itp.

4. Wymyśl rymujące się wyrazy, np. słoń – koń, miasto – ciasto, wanna – panna itp.

5. Posłuchaj wesołych rymowanek. Uzupełnij brakujące rymy.

Lata mucha koło ... (ucha)

Lata osa koło ... (nosa)

Mały kotek wszedł na ... (płotek)

6. Powtarzanie ciągów słownych np. pór roku (wiosna, lato, jesień, zima), dni tygodnia, nazw pewnych zbiorów przedmiotów ( np. czapka, szalik, buty; łyżka, nóż, widelec) powtarzanie cyfr.

7. Nauka na pamięć wierszy, piosenek i rymowanek.

8. Wyszukiwanie wyrazów zaczynających się na daną głoskę, np.:

- Wyszukaj jak najwięcej obrazków zaczynających się na głoskę „t”.

- Rozejrzyj się wokół siebie i powiedz kilka nazw przedmiotów zaczynających się na głoskę „k” itp.

9. Wyodrębnianie pierwszej głoski w wyrazach (nazwach obrazków) np. Jaką głoskę słyszysz na początku

wyrazu: kot, but, las, oko, ucho itp. (wyrazy proste i krótkie).

10. Różnicowanie słów podobnie brzmiących. Dziecko pokazuje obrazek po usłyszeniu jego nazwy,

np. domek – Tomek,

pokaż gdzie jest domek?

półka – bułka

Pokaż, gdzie jest półka?

Inne pary wyrazów: czapka – żabka, piórko – biurko, kury – góry, koza – kosa, budzik – bucik, tacka –taczka, kot – koc, nos – noc, kura – kula, murek – nurek, pies – piec, łyżka – łóżka, leki – loki, teczka –beczka, fale – szale, nosze – noże.

Propozycja ćwiczeń dla dzieci  6-7 letnich:

Dla starszych dzieci, oprócz powyższych ćwiczeń, ważne są również ćwiczenia słuchu fonematycznego oraz analizy i syntezy sylabowej i głoskowej. Mają one podstawowe znaczenie w przygotowaniu dziecka do nauki czytania i pisania.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego oraz analizy i syntezy sylabowej i głoskowej:

1. Różnicowanie słów o podobnym brzmieniu – dziecko wskazuje obrazki po usłyszeniu nazw.

2. Różnicowanie takich samych sylab w szeregu różnych lub o podobnym brzmieniu np. pa, ga, da –dziecko sygnalizuje klaśnięciem moment usłyszenia żądanej sylaby pa, ga, pa, da, ga, pa, da.

3. Powtarzanie par słów opozycyjnych typu: bary – pary, bąk – pąk, dam – tam, gapa – kapa, fala – Wala,

sen – sień, żal – szal, bal – pal, data – tata.

4. Rozpoznawanie określonego wyrazu w szeregu wyrazów o podobnym brzmieniu. Gdy dziecko usłyszy wyraz podany przez rodzica, np. klaśnie w ręce.

nos, los, kos, nos, sos, włos, odgłos, nos.

5. Układanie zdań i rozdzielanie ich na wyrazy. Dziecko układa zdanie do obrazka. Liczy ile jest w nim wyrazów, jaki wyraz jest pierwszy, jaki jest ostatni. Układ wyrazów w zdaniu może być przedstawiony np. na klockach. Dziecko może ciąć pasek papieru na tyle części ile jest wyrazów w zdaniu.

6. Rozwijanie zdań i porównywanie liczby wyrazów w zdaniach.

Wypowiadamy krótkie zdanie np. Chłopiec czyta. Prosimy, aby dziecko rozwinęło zdanie. Za każdym razem układamy szeregi klocków w różnych kolorach jeden po drugim i porównujemy ich ilość.

7. Dzielenie wyrazów na sylaby, liczenie ilości sylab z równoczesnym wystukiwaniem rytmu wymawianych sylab.

8. Tworzenie wyrazów zaczynających się na określoną sylabę: wo – woda, bu – buty, sa – sanki.

9. Wyodrębnianie sylab na początku, na końcu oraz w środku słowa.

10. Dopowiadanie sylab jako uzupełnienie wyrazów. Podajemy pierwszą sylabę, np. ko i eksponujemy obrazek (kotek), dziecko dopowiada brakującą część wyrazu.

11. Wymawianie określonej sylaby w wyrazie np. parasol, jaka jest trzecia sylaba? – sol.

12. Rozpoznawanie w wyrazie określonej sylaby i ustalenie miejsca jej położenia (na początku, na końcu, w środku). Do ćwiczenia potrzebny jest zestaw obrazków, których nazwy zawierają określoną sylabęróżnie usytuowaną np. koszy, jajko, czekolada.

13. Synteza sylab podanych ze słuchu, np. o-wo-ce.

14. Rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek (samogłosek i spółgłosek) w różnych miejscach wyrazu

a) rozpoznawanie i wyodrębnianie samogłosek na początku wyrazu: np. jaką głoskę słyszysz na początku wyrazu: aparat, osa, ucho, ekran, igła.

b) rozpoznawanie i wyodrębnianie samogłosek na końcu wyrazu, np. jaką głoskę słyszysz na końcu wyrazu: woda, okno, ule,

c) rozpoznawanie i wyodrębnianie samogłosek w środku wyrazu np. gdzie słyszysz głoskę a, o, e, u? las, nos, lek, lupa

d) rozpoznawanie I wyodrębnianie spółgłosek na początku wyrazu (bez grup spółgłoskowych), np. buty, lody, dom, kot

e) rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek na końcu wyrazu np. nos, lok, but.

f) rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek w środku wyrazu np. gdzie słyszysz głoskę k, np. makaron.

15. Rozpoznawanie określonej głoski na początku wyrazów (nazw obrazków) – pokaż obrazek, w którego nazwie słyszysz na początku głoskę np. „l”.

16. Rozpoznawanie obrazków na podstawie pierwszych głosek ich nazw – pokaż obrazek, którego nazwa zaczyna się np. na „b”.

17. Dobieranie par obrazków, których nazwy rozpoczynają się taką samą głoską. Dziecko podaje pierwszą głoskę nazwy obrazka i wyszukuje obrazek, którego nazwa rozpoczyna się taką samą głoską, np. pas, parasol.

18. Tworzenie wyrazów rozpoczynających się od danej głoski i kończących się na określoną głoskę.

19. Analiza głoskowa wyrazów, budowanie modelu wyrazu z kolorowych nakrywek (czerwone to samogłoski, niebieskie – spółgłoski). Liczenie głosek w wyrazach.

Np. wymień jakie głoski po kolei słyszysz w wyrazie osa (o-s-a). Dziecko buduje z nakrywek model wyrazu.

20. Synteza głosek ze słuchu.

Jaki wyraz usłyszałeś? np. u-l-e, m-o-t-y-l, d-o-m-e-k.

21. Domino obrazkowo- głoskowe- wyszukiwanie ciągu obrazków tak, aby ostatnia głoska wyrazu była początkową głoską następnego, np. nos – sok – kot – tor – rak – itd.

Dodatkowo, w pracy  z dzieckiem pomocne mogą być poniższe  gry dydaktyczne:

• „Głoski do zabawy”
  „Sylaby do zabawy”
• „Memo dźwiękowe”
• „Skojarzenia”
• „Sylaby w dominie”
• „Literki do zabawy”
• „Rymowanki”
• „Zagadki słuchowe”
• „Opowiem Ci mamo”

 

 

Zebrane i opracowane przez: Maria Paroń

 

Bibliografia:

Bogdanowicz M., „Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym”, Warszawa 1991

D. Emiluta-Rozya, „Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym”, Warszawa 1994

A.Mauer, „Kształtowanie świadomości fonologicznej u dzieci przedszkolnych. Zabawy z rymami”, Kraków 1997r

A.Mauer, „Kształtowanie świadomości fonologicznej u dzieci przedszkolnych. Analiza i synteza sylabowa i fonemowa”,

Kraków 1997r.

I. Styczek, „Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego”, Warszawa 1982

A. Lowe, „Rozwijanie słuchu w zabawie”, Warszawa 1983